اجرای طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی در استان قم

محمد احمدی‌جبلی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم در گفت‌وگو با پایش روز با اشاره به وضعیت آب استان قم اظهار کرد: استان قم به لحاظ شرايط آب‌وهوایی جزو مناطق خشک و نيمه‌خشک طبقه‌بندی شده است و از حيث تقسيمات آبی در پاياب حوضه آبريز رودخانه‌های قمرود و قره‌چای با آورد سالانه نزديک به صفر واقع شده و به ‌تبع آن منابع آبی بسيار محدود و ناچيزی در اختيار دارد که با وقوع خشكسالی‌های متمادی، اين محدوديت بيشتر شده است.

وی ادامه داد: آب در استان قم از دو منظر قابل ‌بحث و بررسی است؛ از منظر آب زیرزمینی که منبع اصلی تأمین آب موردنیاز بخش کشاورزی و تا حدودی نیز بخشی از نیاز شرب و صنعت استان را شامل می‌شود و از منظر آب سطحی و انتقالی از سرشاخه‌های دز به استان که منبع اصلی تأمین آب شرب و بخشی از نیاز صنعت استان است.

احمدی‌جبلی در تشریح وضعیت عمومی آب استان قم و مقایسه آن با کشور ابراز کرد: میانگین بارش سالانه بلندمدت (45 ساله) استان 157 میلیمتر در سال است که 34 درصد کمتر از میانگین کل کشور محسوب می‌شود، همچنین حجم نزولات جوی 1764 میلیون مترمکعب است که فقط 45 صدم درصد از کشور را شامل می‌شود.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم ادامه داد: بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی در سال آبی 1402-1403 به حجم 593 میلیون مترمکعب و حجم بهره‌برداری از منابع آب سطحی 59 میلیون متر مکعب بوده و همچنین میانگین افت (20 ساله) و متوسط کسری مخزن بلندمدت(20 ساله) در استان قم 50 درصد بیشتر از میانگین کشور است.

وی عنوان کرد: در حال حاضر از بین 7 محدوده مطالعاتی استان قم، 5 محدوده مطالعاتی شامل شریف‌آباد، مسیله، ساوه، قم-کهک و کاشان وضعیت ممنوعه بحرانی و 2 محدوده سلفچگان – نیزار و دریاچه نمک، جزو محدوده‌های ممنوعه استان گروه‌بندی می‌شوند.

احمدی‌جبلی با بیان اینکه میانگین افت 20 ساله سطح آب زیرزمینی در دشت‌های استان قم حدود 1.5 متر بوده است، تأکید کرد: متوسط کسری مخزن 20 ساله استان، حدود 70 میلیون مترمکعب در سال است. لازم به ذکر است که به استناد آمار منتشر شده وزارت نیرو، کسری تجمعی آبخوان‌های کشور 146 میلیارد مترمکعب است که از این مقدار 2 میلیارد مترمکعب آن سهم استان قم است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم اضافه کرد: بر اساس شاخص بین‌المللی فالکن مارک، کشورهایی که سرانه آب تجدیدپذیر آنها بین 1000-500 مترمکعب باشد در شرایط کمبود آب قرار دارند و اگر سرانه به کمتر از 500 مترمکعب برسد آن کشور در شرایط کمبود مطلق آب قرار دارد. کشور ایران با سرانه کمتر از 800 مترمکعب، در شرایط کمبود آب قرار داشته و استان قم همراه با استان تهران با سرانه آب تجدیدپذیر کمتر از 400 مترمکعب در شرایط کمبود مطلق آب قرار می‌گیرد.

وی افزود: در سال آبی 1402-1401 میزان تغذیه منابع آب زیرزمینی 445 میلیون مترمکعب بوده است لیکن مجموع مصارف استان و میزان تخلیه از منابع زیر زمینی در همان سال، 611 میلیون مترمکعب بوده که بیلان منفی 166 میلیون مترمکعبی را نشان می‌دهد.

احمدی‌جبلی در بیان وضعیت چاه‌‌های آب فعال در استان تصریح کرد: از مجموع 4431 حلقه چاه آب فعال در استان، تعداد 1976 حلقه چاه مجاز و 2455 حلقه چاه غیرمجاز برآورد می‌شود که متأسفانه علی‌رغم تعداد بیشتر چاه‌های غیرمجاز، از مجموع 499 میلیون مترمکعب مصارف استان از چاه‌ها، تنها 22 میلیون مترمکعب آن سهم چاه‌های غیرمجاز است و مابقی، ناشی از برداشت‌های غیرمجاز از چاه‌های مجاز است. در این میان نیز 91 درصد از برداشت‌ها سهم بخش کشاورزی، 7 درصد سهم شرب و 2 درصد نیز سهم صنعت است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم ابراز کرد: مطالعات فوق نشان می‌دهد علی‌رغم تدوین قوانین و برنامه‌های قوی در مقابله با اتفاقات مرتبط با آب کشور متأسفانه به دلیل ضعف در مدیریت و عدم عمل به قوانین و برنامه‌ها، نه‌تنها توفیقی در حل مشکل بیلان منفی منابع آب زیرزمینی حاصل نشده بلکه شرایط نسبت به گذشته وخیم‌تر نیز شده است.

وی به اهمیت حفظ آب‌های زیرزمینی اشاره کرد و گفت: در راستای حفاظت از آب‌های زیرزمینی در سنوات اخیر در قالب طرح احیاء و تعادل بخشی برنامه‌هایی جهت کنترل برداشت آب از آبخوان‌ها  صورت‌گرفته که عمده‌ترین آنها انسداد بیش از 1200 حلقه چاه غیرمجاز از سال 1386 تا مردادماه 1403 و نصب کنتور هوشمند حجمی به تعداد حدود (500) دستگاه تا مردادماه 1403 پس از یک دوره عدم توفیق از نصب کنتور هوشمند آب و برق است.

احمدی‌جبلی فرهنگ‌سازی در حوزه مصرف آب را یکی از راه‌های حل مشکلات آبی شمرد و عنوان کرد: در راستای برنامه‌های اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی قراردادهایی با صداوسیمای قم و اداره‌کل آموزش‌وپرورش استان انجام شده است همچنین از سال 1386 گروه‌های گشت و بازرسی در استان راه‌اندازی شده که در حوزه آب زیرزمینی موجب شناسایی دقیق‌تر منابع آب زیرزمینی و برخورد با تخلفات مرتبط و ارتقای دقت داده‌های موجود منابع آب زیرزمینی شده که هم‌اکنون مبنای محاسبات مختلف قرار می‌گیرد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم در تشریح وضعیت آب شرب استان و تأمین آن تصریح کرد: با توجه به توسعه و رشد جمعيت و مهاجرپذيری استان قم و افزايش مصرف آب و افت كمي و كيفی منابع آب داخلی، تأمين آب شرب مطمئن و پايدار همواره یکی از مشكلات ساختاری استان بوده است.

وی اضافه کرد: در سال‌های گذشته رشد فزاینده مصرف و تقاضا از یک‌ طرف و مدیریت استان با نگاه افزایش برداشت از منابع آبی، منجر به جدی شدن چالش تأمین آب شده است. لذا مطالعات انجام شده حاکی از آن است که در صورت ادامه روند رشد کنونی مصرف و عدم اعمال مدیریت مصرف و مدیریت تقاضا، تأمین آب شرب پایدار در استان، حداکثر تا سال 1407 میسر خواهد بود و پس از آن قطع و جیره‌بندی آب اجتناب‌ناپذیر است.

احمدی‌جبلی گفت: بر اساس نياز و شرايط موجود، از ساليان گذشته تاكنون تأمین آب شرب شهر و استان قم از طريق منابع آب داراي كيفيت مطلوب و يا بي‌كيفيت سطحي و زيرزميني محلي يا انتقالي تأمین شده است؛ در سال‌هاي اخیر كيفيت نامطلوب چاه‌هاي داخل شهر، پتانسيل محدود چاه‌هاي علي‌آباد، ذخيره نامطمئن و محدود سد 15 خرداد و مسائلي ازاین‌دست، تأمين آب شرب استان را به‌شدت وابسته به آورد سرشاخه‌هاي دز نموده كه باتوجه‌به خشكسالي و كاهش نزولات جوي، آورد رودخانه‌ها و ذخيره سدها و افزايش تنش‌هاي اجتماعي كه براي مثال در (تابستان 1401) در حوضه آبريز رودخانه دز در استان‌های لرستان و خوزستان رخ داد، پايداری و ضريب اطمينان تأمين آب از اين محل را نیز با ابهامات و ترديدهای جدی روبه‌رو نمود به‌گونه‌ای كه سهم استان از آب انتقالی در سال گذشته با كاهش 20 درصدی همراه بود؛ و این در حالی است که ميانگين حجم آب انتقالي استان قم از سرشاخه‌های دز در سال‌های گذشته نيز به حد تخصيص نرسيده است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم در بیان منابع آب شرب استان عنوان کرد: سد کوچری، سد 15 خرداد، 52 حلقه چاه داخل شهر، 13 حلقه چاه علی‌آباد، 91 حلقه چاه روستایی، 8 دهنه چشمه روستایی و 11 رشته قنات روستایی ازجمله منابع آب شرب داخل استان هستند.

وی خاطرنشان کرد: تخصیص استان قم در بخش شرب از آب انتقالی سرشاخه‌های دز، 98 میلیون مترمکعب در سال برای افق 1410 است که متأسفانه به دلیل عدم مراقبت‌های لازم و عدم مدیریت صحیح مصرف من‌جمله مصارف بالای آب شرب برای آبیاری فضاهای سبز شهری، هم‌اکنون به میزان سقف تخصیص از منابع آب انتقالی، برداشت صورت می‌گیرد.

احمدی‌جبلی ایجاد توازن میان منابع آبی در دسترس و مصارف را يكي از مسائل مهم حوزه مدیریت آبی استان عنوان کرد و گفت: در مديريت منابع آب شرب، ايجاد توازن بين منابع آبي در دسترس و مصارف آب باتوجه‌به توانمندی‌های بالفعل و ظرفيت‌های بالقوه تأمين و توزيع آب است؛ به‌گونه‌ای كه ضريب اطمينان و عدالت در برخورداری از آب شرب سالم و بهداشتی باکیفیت مطلوب براي كليه افراد جامعه محلی، حاصل گردد که عدم بارگذاری جدید جمعیتی در توسعه‌های آتی استان از مهم‌ترین محدودیت‌ها است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم ادامه داد: نیاز آب شرب استان در حال حاضر برابر با 143 ميليون مترمكعب در سال است كه 103 ميليون مترمکعب از محل سرشاخه‌های دز، 4.5 ميليون مترمکعب از سد 15 خرداد و مابقی آن از محل منابع آب زيرزمينی تأمين شده است که بر اساس افزايش نرخ رشد جمعيت و استمرار وضعيت نامطلوب بارندگي‌ها و برداشت بی‌رويه از منابع آب زيرزمينی، تأمين آب استان قم در سال‌هاي آتی با كسری و تنش آبی مواجه خواهد بود و پیش‌بینی می‌شود نیاز آب شرب استان در افق 1410 بیش از 180 میلیون مترمکعب در سال باشد.

وی ضمن هشدار كمبود آب شرب و كاهش كيفيت آن را در آينده‌ای نه‌چندان دور برای استان عنوان کرد: با توجه ‌به خشکسالی‌های 20 سال اخیر، تکیه بر آب انتقالی از سرشاخه‌های دز به‌عنوان یک منبع پایدار قابل‌تردید است و توسعه شهر قم با عنايت به پتانسيل بسيار ضعيف منابع آب زيرزمينی محلي، تأمين آب شرب شهر قم را به لحاظ كمی و كيفی با مخاطره روبرو خواهد کرد. لذا لازم است برنامه‌ريزی‌های استان در خصوص احداث و توسعه شهرها و شهرک‌های جديد با لحاظ موضوعات تأمين و مديريت جامع آب استان، صورت گیرد.

احمدی‌جبلی تأکید کرد: طرح‌هاي نهضت ملي مسكن در استان قم مشمول توسعه و افزايش جمعيت نبوده و تنها شامل جابه‌جایی ساكنين، از شهر قم به اين طرح‌ها خواهد شد لذا هيچ‌گونه افزايش تخصيص آب شرب و بهداشت براي اين طرح‌ها تا اين زمان لحاظ نشده و منابع آب موردنیاز آن‌ها بايد از طريق كاهش سرانه مصرف آب شرب و بهداشت در شهر قم و كاهش هدررفت آب شبكه شرب شهری تأمين شود و باتوجه‌به كمبود شديد منابع آب در منطقه، كليه نياز فضای سبز اين سايت‌ها بايد از پساب تصفيه‌شده آن‌ها تأمين گردد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم به عدم مدیریت تقاضا در استان اشاره کرد و گفت: در حال حاضر مدیریت خاصی بر تقاضای تأمین آب وجود ندارد و مشترکین با کاربری‌های متعدد، باهدف ایجاد اشتغال و درآمد به‌صورت برنامه‌ریزی نشده و بدون کار کارشناسی در برخی حوزه‌های کاربری از جمله صنعتی، کشاورزی، گلخانه و غیره تقاضای مصرف دارند.

وی عنوان کرد: ضروری است با تشکیل کارگروه‌های کارشناسی میان‌دستگاهی و با ایجاد هماهنگی با دستگاه‌های متولی صنعت و کشاورزی، متقاضیان کارهای اقتصادی، به سمت فعالیت در حوزه‌های کم آب‌بر هدایت شوند همچنین در راستای عمل به بند ع تبصره 8 قانون بودجه سال 1402، موضوع بازتخصیص آب شرب از صنعت، در نظر است بخشی از نیاز صنعت از آب شرب به پساب حاصل از تصفیه فاضلاب تغییر یابد.

احمدی‌جبلی در پایان اضافه کرد: اصلاح حکمرانی آب در استان با محوریت شرکت آب منطقه‌ای به‌عنوان نماینده عالی امور آب وزارت نیرو در استان و حمایت قاطع مسئولین استانی به‌عنوان نماینده عالی دولت در استان از برنامه‌های شرکت‌های آب منطقه‌ای و آبفا، مقابله قاطعانه با برداشت‌های غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی، برنامه‌ریزی جدی به‌منظور جداسازی آب موردنیاز شهرداری برای آبیاری فضای سبز از آب شرب، انطباق برنامه‌های توسعه استان با موضوع محدودیت آب در طرح آمایش استان، تکمیل مطالعات و اجرای «پروژه علاج بخشی و بهبود عملکرد سامانه انتقال آب از حوضه دز به قمرود» به‌منظور دسترسی استان قم به حجم واقعی تخصیص ابلاغی از جمله برنامه‌های پیشنهادی جهت حل مشکلات آبی استان قم است.